Երկրորդ Արցախյան պատերազմի ժամանակ Արցախի տարածքի մի մեծ մասն իր մշակութային և բնական ռեսուրսներով անցավ թշնամու վերահսկողության տակ: Ինչպես հաճախ է պատահում հայ ժողովրդի հետ, հետաքրքրությունը հնամենի տարածքների նկատմամբ առաջանում է նրանց կորցնելուց հետո: Ինտերնետի հայկական սեգմենտում մեծ թվով հոդվածներ են հայտնվել Արցախի տարբեր շրջանների պատմամշակութային ժառանգության թեմայով: Նախկինում չուսումնասիրված այդպիսի տարածքներից մեկը Հադրութն է: Այս հոդվածը հնարավորություն է տալիս բավականին ճշգրիտ պատկերացում կազմել կորստի մասշտաբների մասին միայն մեկ Հադրութի շրջանում, որը Լեռնային արաբաղի (Արցախի) անբաժանելի մասն է, բայց որը, ըստ տխրահռչակ պայմանագրի, նույնպես անցավ թշնամուն:

Արցախի Հանրապետության քարտեզը պատերազմից առաջ և Հադրութի շրջանի գտնվելու վայրը

Դարեր շարունակ Հադրութը հայտնի էր Դիզակ անունով, այսպես էր կոչվում Դիզակի իշխանությունը, որի տարածքում շրջանը գտնվում էր 1590-1751 թվականներին: Կարևոր է նշել, որ Հադրութի շրջանը երբեք չի բնակեցվել թուրքերով, և նույնիսկ խորհրդային տարիներին նրանք այնտեղ աննշան տոկոս էին կազմում: 1926-ի մարդահամարի տվյալներով ՝ Հադրութի շրջանում բնակվում էր 25 247 մարդ, որոնցից 24,685-ը (97,7%) հայեր են: Այժմ այդ մարդիկ ունեն ավելի քան 100 հազար հետնորդներ, ովքեր ներկայումս փախստական ​​են:

Հադրութը միշտ հայերով բնակեցված է եղել 

Մինչև 387 թվականը կազմում էր Մեծ Հայքի Արցախի նահանգի մաս, 387-640 թթ. ՝ Կովկասյան Ալբանիայի (Աղվանքի) իշխանության տակ գտնվող վասալ հայկական իշխանության մաս, 640-ից 880 թթ. ՝ Հայաստանի էմիրության կազմում, 880-1047 ՝ Անիի հայկական թագավորության մաս, 1047-1201թթ. - հայկական Խաչենի իշխանության մաս, 1201-1380թթ. - Զաքարյանների հայկական իշխանությունում, 1380-1590 թթ. այն կրկին մաս էր կազմում հայկական Խաչենի իշխանության:

Ի՞նչ ենք կորցրել: 

Հադրութի շրջանն իր բնական լանդշաֆտով և մշակութային ժառանգությամբ բացօթյա թանգարան է: Մարզը հայտնի է մի շարք վանական համալիրներով և եկեղեցիներով, հին բնակավայրերով և բերդերով. Շրջանի հյուսիսում և հյուսիս-արևմուտքում կան լեռնաշղթաներ, որոնք ծածկված են մութ անտառներով և ալպյան մարգագետիններով: Կորած մշակութային վայրերի ցանկը շատ ընդարձակ է, ստորև կտեղադրենք միայն քրիստոնեական վայրերի ցուցակ: Հադրութի շրջանի 34 բնակավայրերում կա 90 եկեղեցի, վանք և մատուռներ, որոնք կառուցվել են IV-XIX դարերում:

Հադրութի շրջանի ամենահայտնի տեսարժան վայրերից մի քանիսը.

Գտչավանքի վանք, XIII դ. Հայկական ճարտարապետության գլուխգործոցներից մեկը `Գանձասարի և Դադիվանքի վանքերի հետ միասին

Դիզակ Մելիքների պալատ, Եգանյան իշխաններ (XVIII-XIX դդ.)

Օխտը դռնի վանք, Սուրբ Հարություն եկեղեցի, XVI դ.

Իջևանատուն (քարավանատուն), որը գտնվում է Գադրութ-Մարտունի մայրուղու վրա:

Հադրութի շրջանի եկեղեցիների ցուցակ, որոնք գտնվում էին Ադրբեջանի օկուպացիայի տակ

ՀԱԴՐՈՒԹ ՔԱՂԱՔ • Սուրբ Հարություն եկեղեցի (1621) • Մատուռ (1325)

ԱՌԱՔԵԼ ԳՅՈՒՂ • Սբ. Մարիամ եկեղեցի (1902) • Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի (1845)

ԱՅԳԵՍՏՍՆ ԳՅՈՒՂ • Սուրբ Հարություն եկեղեցի (1741)

ԴՐԱԽՏԻԿ ԳՅՈՒՂ • Սուրբ Գրիգոր Նարեկացի եկեղեցի (1645)

ԹԱՂԱՍԵՐ ԳՅՈՒՂ • Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի (1657) • Անապատ եկեղեցի (1635)

ԹԱՂՈՒՏ ԳՅՈՒՂ • Սբ. Հովհաննես եկեղեցի (19-րդ դար)

ԽԱՆՁԱՁՈՐ ԳՅՈՒՂ • Կատարավանք (1657) • Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի (1853) • Սուրբ Հովհաննես եկեղեցի (1876)

ԽԾԱԲԵՐԴ ԳՅՈՒՂ • Եղցուն ձոր (1537) • Թեղին սուրբ (9-րդ դար)

ԾԱԿՈՒՌԻ ԳՅՈՒՂ • Պտքաթաղ վանք (1670) • Ծաղկավանք (1682) • Պտքաթաղ մատուռ (1623 год) 

ԾԱՄՁՈՐ ԳՅՈՒՂ • Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի (1696) • Քենե մատուռ (1645)

ԾԱՂԿԱՎԱՆՔ ԳՅՈՒՂ • Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի (1836) • Մատուռ (1887)

ԿԱՐՅԱԳԻՆՈ (ՎԱՐԱՆԴԱ) ԳՅՈՒՂ • Հեթանոսական տաճար (մ.թ.ա. 2-1-րդ դար) • Մատուռ (1615)

ՀԻՆ ՏԵՂԵՐ ԳՅՈՒՂ • Ամենափրկիչ եկեղեցի (1815 год) • Մատուռ (1578)

ՀԱԿԱԿՈՒ ԳՅՈՒՂ • Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի (1621) • Սև Խաչ մատուռ (9-րդ դար)

ՀՈՂԵՐ ԳՅՈՒՂ •Հողեր եկեղեցի (1718) • Մատուռ (1887)

ՀԱՅԿԱՎԱՆ ԳՅՈՒՂ • Մատուռ (9-րդ դար)

ՄՈԽՐԵՆԵՍ ԳՅՈՒՂ • Սուրբ Սարգիս եկեղեցի (1840) • Օխտա Դռնի վանք (375 - 678) • Օխտա Դռնի եկեղեցի (875-948) • Մատուռ (935-1115) • Մատուռ (1810)

ՄԵԾ ԹԱՂԵՐ ԳՅՈՒՂ • Մարխաթուն եկեղեցի (1603) • Մատուռ (1735) • Ամենափրկիչ եկեղեցի (1846) • Մատուռ (1855) • Մատուռ (1238)

ՄԱՐԻԱՄԱՁՈՐ ԳՅՈՒՂ • Սուրբ Հովհաննես վանք (9-11դդ.) • Մատուռ (1735) • Սուրբ Մինաս եկեղեցի (1601) • Մատուռ (1675)

ՄԵԼԻՔԱՇԵՆ ԳՅՈՒՂ • Սուրբ Հարություն եկեղեցի (1889) • Մատուռ (1735)

ՆՈՐԱՇԵՆ ԳՅՈՒՂ • Հին Նորաշեն եկեղեցի (1892)

ՊԼԵԹԱՆՑ ԳՅՈՒՂ • Սբ. Ստեփանոս եկեղեցի (1651)

ՋՐԱԿՈՒՍ ԳՅՈՒՂ • Կաքավավանք եկեղեցի (1742) • Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի (1648) • Մատուռ (1876)

ՍԱՐԻՇԵՆ ԳՅՈՒՂ • Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի (1822) • Շահկախ եկեղեցի (1868) • Խին Շահկախ եկեղեցի (1715) • Շալախ մատուռ (1635) • Մատուռ (1875)

ՎԱՆՔ ԳՅՈՒՂ • Սպիտակ Խաչի վանք (1245) • Մատուռ (1615) • Մատուռ (1648) • Մատուռ (1694) • Մատուռ (1841)

ՎԱՐԴԱՇԱՏ ԳՅՈՒՂ • Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցի (1607)

ՏՈՂ ԳՅՈՒՂ • Սուրբ Հովհաննես եկեղեցի (1736) • Անապատ եկեղեցի (1810) • Անապատ մատուռ (1821) • Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի (1747) • Մատուռ (1115) • Թեժ եկեղեցի (1234) • Գտչավանքի վանք (9-րդ դար) • Գավիթ (1260) • Երկրորդ եկեղեցի (1370) • Մատուռ (1657) • Մատուռ (1698) 

ՏՈՒՄԻ ԳՅՈՒՂ • Սուրբ Հովհաննես եկեղեցի (1655 թ.) • Կարմիր Խաչ եկեղեցի (10-րդ դար) • Մատուռ (9-րդ դար) • Խութա վանք (9-12-րդ դարեր) • Թագավորի Գերեզման եկեղեցի (1175 թ.) • Եղցու խութ մատուռ (1231 թ.)

ՏՅԱՔ ԳՅՈՒՂ • Սուրբ Մեսրոպ եկեղեցի (1811) • Մատուռ (1805) • Մատուռ (1877)

ՑՈՐ ԳՅՈՒՂ • Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցի (1658) • Սուրբ Լուսավորիչ-Անապատ եկեղեցի (1210) • Մատուռ (1273) • Խորաբերդ եկեղեցի (4-րդ դար)

ՈՒԽՏԱՁՈՐ ԳՅՈՒՂ • Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի (1692)

ՔԱՐԻՆԳ ԳՅՈՒՂ • Եղցուն ձորի եկեղեցի (11-12դդ.) • Մատուռ (1667)

ՔԱՐԱԳԼՈՒԽ ԳՅՈՒՂ • Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի (1855) • Մատուռ (1867)

ՔՅՈՒՐԱԹԱՂ ԳՅՈՒՂ • Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի (1743)

Աղբյուր՝ lragir.am